Tag archieven: Middeleeuwse astronomische instrumenten

Lezing “Middeleeuwse astronomische instrumenten” door Harold Plooijer

Vrijdag 5 oktober 2018 20:00 uur

Vanaf de oude Grieken tot en met de middeleeuwen was het astrolabium – naast de zonnewijzer – het meest gebruikte astronomische instrument voor tijdwaarneming (naast nog allerlei andere toepassingen). De meetkundige principes zijn in de tweede eeuw van onze jaartelling vastgelegd door de bekende astronoom Ptolemaeus, maar een beschrijving van de eerste fysieke astrolabia dateert van ongeveer tweehonderd jaar later.

astrolabium (© KMKG – Koninklijke Musea voor Kunsten en Geschiedenis)

In de donkerste middeleeuwen raakte het instrument in Europa in de vergetelheid, maar in de islamitische wereld werd het stokje overgenomen en werd het instrument geperfectioneerd. In de twaalfde eeuw kwam het astrolabium zo weer terug in Europa en maakte daar weer een eigen ontwikkeling door. Het astrolabium bleef in gebruik tot de uitvinding van de telescoop en het slingeruurwerk. Die nieuwigheden maakten het astrolabium in Europa snel tot een curiosum uit het verleden. In de islamitische wereld bleef het astrolabium nog enige tijd in gebruik maar verdween daar uiteindelijk ook.

Met het verdwijnen van het astrolabium verdween helaas ook een deel van de meetkundige en astronomische kennis die ten grondslag ligt aan astronomische tijdwaarneming – een paar niches daargelaten. Dit laatste geldt vooral voor het z.g. “universeel astrolabium” (ook bekend als “saphaea arzachelis” of “astrolabum catholicum”) – zelfs in gespecialiseerde bronnen is hierover nauwelijks iets terug te vinden.

In het kielzog van het astrolabium was er nog een hele verzameling verwante instrumenten in gebruik, zoals de armillairsfeer en het astronomisch kwadrant. Vooral de verwantschap tussen de armillairsfeer en het astrolabium is belangrijk, omdat er nogal wat overeenkomstige aspecten zijn aan beide instrumenten.
Deze lezing behandelt voornamelijk de opbouw, de meetkunde en het gebruik van zowel het planisferisch als het universeel astrolabium, zonder echter de armillairsfeer en het kwadrant over te slaan.

Als bonus kunnen deelnemers de bouwplaat ontvangen van een zelf te bouwen astrolabium. Deze lezing vereist geen diepgaande kennis van astronomie of wiskunde om het verhaal te kunnen volgen. Enige meetkundige kennis op MAVO-niveau maakt het echter wel gemakkelijker.

De lezing wordt gegeven op vrijdagavond 5 oktober om 20:00 uur in de Cees Buining Sterrenwacht in het park Noorderhaven, Perenhout 12, Julianadorp.
Entree: € 5, donateurs €2,50, leden gratis.